Θεσσαλονίκη. Τέχνη και Μνημεία κατά την Παλαιοχριστιανική και τη Βυζαντινή Περίοδο

Θεσσαλονίκη. Τέχνη και Μνημεία κατά την Παλαιοχριστιανική και τη Βυζαντινή Περίοδο

Νίκος Νικονάνος

Ιούνιος 1997

Ελληνικά

Journal Article

Νίκος Νικονάνος

Journal Article

Τον 5ο και 6ο αιώνα, περίοδο ακμής για την πολυάνθρωπη πόλη, η Θεσσαλονίκη μεταβάλλεται από ρωμαϊκή σε χριστιανική. Η Ροτόντα, ο Άγιος Δημήτριος, η Αχειροποίητος και η Μονή Λατόμου είναι οι πιο πειστικοί μάρτυρες μιας καλλιτεχνικής δημιουργίας παράλληλης με εκείνη της Κωνσταντινούπολης. Από τα περίφημα ψηφιδωτά της Ροτόντας, περίκεντρου ρωμαϊκού οικοδομήματος που μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό στα τέλη του 4ου αιώνα, γνωστότερη είναι η ζωφόρος των μαρτύρων. Η εκκλησία του πολιούχου Αγίου Δημητρίου του 5ου αιώνα ξανακτίστηκε τον 7ο αιώνα, μετά από πυρκαγιά. Πεντάκλιτη ελληνιστική βασιλική διακρίνεται για τον μεγαλοπρεπή της διάκοσμο. Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες αποτελούνται από πίνακες, αφιερώματα πιστών, και συνιστούν πολύτιμα τεκμήρια για την ιστορία της ζωγραφικής από τον 5ο έως τον 15ο αιώνα. Στην Αχειροποίητο, μεγάλη τρίκλιτη ελληνιστική βασιλική με εξαιρετικά αρχιτεκτονικά στοιχεία και γλυπτά, τα ψηφιδωτά απεικονίζουν φυτικά κοσμήματα σε συνδυασμό με συμβολικές παραστάσεις του χριστιανισμού. Η Μονή Λατόμου –Όσιος Δαβίδ- κτίστηκε στα τέλη του 5ου αιώνα και σήμερα διατηρείται κατά τα δύο τρίτα. Θεωρείται προδρομικός τύπος του σταυροειδή με τρούλο ναού και διασώζει σύγχρονα με την κατασκευή του ψηφιδωτά και τοιχογραφίες κομνήνειες και παλαιολόγειες. Η τέχνη από τον 7ο αιώνα έως το τέλος της χιλιετίας εκπροσωπείται κυρίως από τη β΄ φάση του Αγίου Δημητρίου και από την Αγία Σοφία που η ίδρυσή της τοποθετείται στον 7ο αιώνα. Ανήκει στον μεταβατικό σταυροειδή με τρούλο και περίστωο τύπο. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, με προεξάρχον το ψηφιδωτό της Ανάληψης στον τρούλο (τέλη 8ου αιώνα). Στον 11ο αιώνα ανήκει η Παναγία των Χαλκέων, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο ναός. Κτισμένη μόνο με τούβλα, πιστοποιεί τη γενικότερη διάδοση των αντικλασικών τάσεων του αιώνα της. «Χρυσός αιώνας» της ζωγραφικής στη Θεσσαλονίκη θεωρούνται οι τελευταίες δεκαετίες του 13ου και το πρώτο μισό του 14ου αιώνα. Από την πρωτεύουσα της Μακεδονίας, επώνυμοι ζωγράφοι της μετακαλούνται και εργάζονται έξω από τα όριά της, ο Πανσέληνος, ο Καλλιέργης, ο Ευτύχιος, ο Μιχαήλ Αστραπάς. Στην Αχειροποίητο, στα υπολείμματα από την παράσταση των Σαράντα Μαρτύρων (1225-1230), διαφαίνονται οι τάσεις των δημιουργών στην προβαθμίδα της παλαιολόγειας «αναγέννησης». Τις αναζητήσεις της παλαιολόγειας αρχιτεκτονικής της πόλης στα τέλη του 13ου και στις αρχές του 14ου αιώνα εκφράζει ο Άγιος Παντελεήμων. Σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής με νάρθηκα με περίστωο, ο ναός των Αγίων Αποστόλων (1310-1314) φέρει στις γωνίες τέσσερις, μικρότερους από τον κεντρικό, δορυφόρους τρούλους. Υψηλής τέχνης είναι τόσο τα ψηφιδωτά όσο και οι τοιχογραφίες του. Από τα πιο ωραία κτίσματα της εποχής είναι ο ναός της Αγίας Αικατερίνης, εγγεγραμμένος σταυροειδής με πέντε τρούλους και στοά που περιτρέχει τον ναό από τις τρεις πλευρές. Οι τοιχογραφίες του διατηρούν αναμνήσεις από τη μνημειακή τεχνοτροπία του τέλους του 13ου αιώνα. Ένα από τα πιο προικισμένα εργαστήρια της Θεσσαλονίκης έχει τοιχογραφήσει την εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Ορφανού. Στο πρώτο μισό του αιώνα χρονολογείται και ο ναός των Ταξιαρχών, ιδιότυπη διώροφη ξυλόστεγη μονόχωρη βασιλική με περιμετρική στοά. Μετά το ιδιαίτερα ταραγμένο β΄τέταρτο του 14ου αιώνα έως την πρώτη άλωσή της από τους Τούρκους (1387), η Θεσσαλονίκη ζει την τελευταία περίοδο ακμής. Εξίσου δημιουργικές υπήρξαν η αρχιτεκτονική και ζωγραφική της πόλης, όπως αυτό αποτυπώνεται στο καθολικό του Προφήτη Ηλία, το μνημείο της Μονής Βλατάδων και το ναΐδιο της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.

Ιούνιος 1997

63

Ελληνικά

95-100

Αρχαιολογία και Τέχνες

Θεσσαλονίκη. Τέχνη και Μνημεία κατά την Παλαιοχριστιανική και τη Βυζαντινή Περίοδο

https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/63-9.pdf